Mind over Money: Geld, ons Brein & Financiële Besluitvorming

A

Gepubliceerd in Vakblad Financiele Planning. Oorspronkelijk  afkomstig uit  `Pleasing the Gatekeeper to Reach Financial Health Introducing Financial Psychology into the Financial Planning Process To Obtain Financial Well-being. ©A Abbenes

De financiële wereld stelt de laatste jaren al meer dan vroeger “de klant centraal”. De toekomstdromen en doelen van de klant zijn belangrijk en worden het uitgangspunt. MiFID II, Esma richtlijnen, Permanente Educatie en Actueel programma’s van FFP, SEH de AFM, allemaal doen ze een duit in het zakje en er is groeiende interesse in gedrag, emoties en communicatieve adviesvaardigheden. De focus is verschoven van producten naar de waarden, motivaties en doelen van de klant.

Maar wat als de doelen duidelijk geïnventariseerd zijn, het financieel plan daarop is afgestemd en het financiële gedrag toch afwijkt? De AFM noemt in dat geval als mogelijke oplossing ook het modewoord “nudging”. Maar wat is de goede richting en wie bepaalt dat? Zou het kunnen zijn dat als het gedrag afwijkt, het aangevinkte doel niet het echte doel is en de waarden en motivaties toch anders blijken te zijn dan blijkt uit de ingevulde (risico)profielvragenlijst? Neemt de klant een rationele beslissing? De realiteit is dat de psychologie van risicotolerantie en financiële besluitvorming, ingewikkelder is dan wat met de hedendaagse vragenlijsten wordt gemeten en bereikt. Risico tolerantie en financiële besluitvorming zijn multidimensionaal en worden beïnvloed door meerdere factoren. Denk hierbij aan onder andere het geslacht van de klant en van de planner, perceptie van maar ook blootstelling aan risico, de financiële comfortzone, processen in het brein, geldovertuigingen, biases, ‘level’ in de zone van financiële vrees etc.

Deze aspecten komen allemaal kijken bij het centraal stellen van de klant, het meten van risicotolerantie en de uiteindelijke financiële besluitvorming. De huidige aanpak en mindset (overtuigen en als expert je klant helpen waarvan jij denkt dat goed is) werkt niet. Feit is dat indien het financiële gedrag afwijkt van het advies dan heb je niet het echte doel te pakken en is het tijd om je werkrelatie met de klant in holistisch perspectief te plaatsen om zo een gelijkwaardige relatie te creëren die gebaseerd is op vertrouwen. Moet je hiervoor psycholoog zijn?  Nee helemaal niet! We nemen je graag mee in een voor sommigen eerste introductie maar ook overzicht van de meest recente begrippen, (internationale) ontwikkelingen en interessante research over de mens en emoties rond geld & financiële planning: Mind over Money!

Voor geen cent te vertrouwen?

“Ken je klant” is en blijft een belangrijke pijler. Financieel planners helpen hun klanten om financial well-being (of wellbeing in UK/Engelse grammatica) wat zich best laat vertalen in financiële gezondheid, te bereiken door te focussen op de huidige financiële situatie en financiële doelen. Net als in mediation en het recht, werken financieel planners met ”informed content”. Zij voorzien hun klant van financieel advies en van kennis om zo het financieel gedrag te optimaliseren of te veranderen. De financieel planner is de specialist die zich concentreert op de feiten en cijfers van de klant en wijst hem of haar de weg om eigen juiste financiële keuzes te maken.

De visie van de FFP luidt: “Wij vinden het belangrijk dat iedereen bewuste financiële beslissingen kan nemen”. Hun missie is: “Gecertificeerd financieel planners helpen de consument om zelfstandig bewuste financiële keuzes te maken om het leven te leiden dat men graag wil. (..) “. Maar FFP stelt ook “De voornaamste taak van de financieel planner is het geven van een integraal advies met zicht op de financiële toekomst van de klant. Het financieel plan geeft een overzicht van de financiële situatie van de klant, financiële opties, keuzemogelijkheden en toekomstige financiële scenario’s waarbij diverse life events rekening wordt gehouden. De relatie tussen planner en klant is gebaseerd op het demonstreren van de financiële kennis door de planner. Hiermee verschaft deze zich de mogelijkheid om het vertrouwen en respect van de klant te verkrijgen en te behouden. Het demonstreren van kennis bouwt het zelfvertrouwen van de planner op en geeft hem de mogelijkheid om het financiële planningsproces adequaat uit te voeren.”.

Of in de praktijk de klant hiermee daadwerkelijk in optima forma centraal staat en er echt ook sprake is van een gelijkwaardige relatie op basis van vertrouwen, moet je jezelf als professional altijd afvragen. Aandacht voor cijfermatige Informed content is er alleszins. En gelukkig is er ook een focus op het proces en de klantrelatie, dus meer dan op alleen maar het verkopen van een financieel plan.

Het besluitvormingsproces: waar voor je geld krijgen,

De financiële wereld en hieraan verbonden mediation en ons rechtssysteem zijn gebaseerd op het klassiek economische model van de rationele keuze. Belangrijk is om toegang te hebben tot al de benodigde informatie om een rationeel besluit te kunnen nemen. Maximaal nut leidt de beslissing, de mens is in de basis een “Economan”. Financieel planners omarmen het concept van ”informed content” en moeten voldoende informatie verstrekken. Volgens Griffin en Bronarczyck (2014) neigen mensen sneller tot een oplossing te komen als ze zich bewust zijn van de mogelijke keuzes in hun persoonlijke situatie en de (financiële) consequenties van deze keuzes. En de klant betaalt voor de informatie in de vorm van een advies. Maar ook al hebben klanten toegang tot voldoende informatie dan nog nemen zij geen beslissing op rationele basis. Onderzoekers trekken al geruime tijd de rationele keuze theorie in twijfel (Jolls, Sunstein Tahler 1998). Behavioral Economics combineert cognitieve psychologie en economie om het financiële besluitvormingsproces te analyseren. De financiële wereld evolueert mee met deze tendens.[1] 

Financiële Gezondheid: eieren voor je geld kiezen

Sinds 2015 zijn professionele vaardigheden en competenties onderdeel van de opleiding voor financieel planners in Nederland. Sinds 2018 zijn deze vaardigheden ook onderdeel van de PE. Internationaal gaat men al een stap verder en is men druk bezig om, met succes, elementen uit de Financial Psychology te integreren in de dagelijkse praktijk van de financiële professional en de opleiding voor Financial Planners. Financieel Planners kunnen zich onderscheiden van andere financiële professionals door onderzochte en bewezen elementen uit de Financiële Psychologie in hun advies te integreren. Het is de enige weg om cliënten daadwerkelijk te helpen bij het nemen van hun eigen weloverwogen en doelbewuste financiële beslissingen. Hierdoor kunnen klanten deze keuzes volledig zelfstandig en vanuit eigen motivatie maken, hun financieel gedrag optimaliseren en waar nodig veranderen, om zo uiteindelijk een financieel gezond bestaan te kunnen hebben.  [2]

Geen cent teveel

In de praktijk gaat het niet zo goed met het financial wellbeing, of soms ook maar niet altijd correct wellness genoemd, van de Nederlandse bevolking. Ook op de lange termijn zijn er nog uitdagingen. De meeste Nederlanders denken dat ze financieel geletterd zijn (confirmation en soms ook nog gevaarlijker overconfidence bias). En ook als het iets beter gaat, wat uit jaarlijks onderzoek blijkt, is dit niet de reden om te denken, dat het einddoel bereikt is. Uit onderzoek blijkt dat de Nederlandse bevolking vaak de voorkeur heeft om zelf op zoek te gaan naar financiële informatie op internet. En dankzij internet ontstaat hier een valkuil. Er is geen inzicht in financiële risico’s en het is voor de Nederlandse bevolking niet mogelijk om de juiste financiële keuzes te maken, of om de consequenties van hun financiële keuzes te voorzien (Allianz 2017). Daarnaast kunnen de meeste mensen hun financiële toekomst niet overzien en staan ze niet open voor financieel advies. (Wijzer in Geldzaken 2018). Waarom zou iemand een planner betalen voor iets wat je op internet kunt vinden? Uit onder andere voornoemde onderzoeken blijkt dat als er iets wijzigt in hun leven, men niet financieel voorbereid blijkt te zijn. Dit is jammer natuurlijk zeker ook omdat organisaties zoals Nibud hulp en inzichten geven.

Onderzoeker Terri Seuntjes heeft trouwens in het kader van promotie-onderzoek “The psychology of greed’ (2017 i.s.m. Nibud) recent nog een interessante relatie gelegd met biases, waaruit blijkt dat dit zowel positieve als negatieve consequenties kan hebben voor financieel gedrag.

Een dubbeltje op zijn kant

Slechts 1 op de 10 Nederlanders overweegt financiële planning. Men denkt niet aan hun financiële toekomst totdat een impactvol event zich aankondigt. [3] Slechts 30% maakt plannen voor hun pensioen en 36% is bekend met de waarde van hun bezittingen (Rasoolzadeh 2015).

Desondanks zijn financiën de nummer één oorzaak van stress en deze stress wordt geassocieerd met verhoogde gevallen van ziekte en huiselijk geweld (Zhou, Vohs, Baumeister 2009 APA 2015, van Wouw 2015). Geld is taboe als gespreksonderwerp  [4]. Ruzie over financiën staat op nummer één als veroorzaker van scheidingen [5] ook in Nederland waar meer dan 1 op de 3 huwelijken stranden (CBS 2013, 2017). Na een echtscheiding hebben de meeste mensen financiële problemen. Hier ligt bij uitstek een rol voor de financieel planner zoals ook de laatste jaren blijkt uit specialistische dienstverlening en focus op dit life event!

Financiële kennis, morgen ga ik sparen

Volgens Gallegos “Wisdom of Knowing” [6] zijn er 4 manieren van kennis vergaren. Denken, emoties, voorstellingsvermogen en sensorisch. Bekend is ook dat mensen auditief, visueel of kinesthetisch informatie ontvangen. Maar hier is nog een grote verbeterslag in financieel advies mogelijk! Denken is nog steeds dominant in de financiële wereld. Gelukkig zie je meer aandacht voor visuele en kinesthetische initiatieven en manieren van informatie overdragen, maar dit is zeker nog niet bij iedereen het geval. Uitgangspunt is dat als er maar genoeg kennis en informatie wordt verschaft (in een advies geschreven), de klant rationeel na gaat denken en in staat is om goede permanente financiële keuzes te maken. En daarmee het advies van de financieel planner nauwgezet opvolgt en uitvoert. Financieel professionals zijn zich ervan bewust dat er biases zijn, echter in hun advies denken sommigen dat met het herkennen van financiële “types”, ze al grote stappen zetten. Alleen klanten hebben biases natuurlijk… dit is letterlijk en figuurlijk een ‘blindspot’ van de adviseur dan. Het blijkt ook moeilijk om in de toekomst te kijken. Wat overigens logisch is gezien hoe ons brein werkt. Toekomstige inschattingen zijn dan ook vaak nog eens fout. Vaak te laag voor kosten, en te positief voor groei van vermogen. Dit in combinatie met het nut niet zien, leidt tot uitstelgedrag. Als je van dag tot dag leeft, is het ook niet moeilijk dat er grote campagnes nodig waren om mensen proberen aan te zetten tot nadenken over hun pensioen en de toekomst. En we nu met de vergrijzing die volop aan de gang is, ineens verhoogde aandacht hiervoor hebben ook als gevolg van de economische gebeurtenissen en politieke impopulaire en ingrijpende maatregelen. Want plots kwam alles wel dichtbij, in de omgeving of voor de persoon zelf.  

 

Tijd is geld, wat is de sleutel tot een adequate financiële besluitvorming?

Volgens Grable, Archuleta en Nazarania (2012) zijn naast financiële kennis ook individuele karakteristieken, gedrag en financiële veiligheid en geborgenheid kritieke onderdelen in het verbeteren van het wellbeing van consumenten en familie.  Financial well-being zal veel gemakkelijker worden bereikt als mensen een beter begrip hebben van geld en hoe zij geld en het leven waarderen. Financiële Psychologie, waar Behavioral Finance ook een onderdeel van uitmaakt, voorziet een andere kijk op financiële beslissingen. Uit onderzoek naar desastreuze besluitvorming bij echtscheiding (Abbenes 2016) blijkt dat niet alleen het overdragen van informatie maar ook biases en vooral de persoonlijke financiële aspecten een grote rol spelen bij financiële besluitvorming. Financiële psychologie helpt om financial well-being te bereiken en Financiële Planning meer attractief maken. [7]  Volgens Trachtman (1999) hebben financieel planners weinig tot geen training om klanten te laten omgaan met de emotionele aspecten en gedrags- factoren die van invloed zijn op Financiële Planning en geldmanagement. Door Financiële Psychologie in Financiële Planning te introduceren, bevordert dit een bestendige relatie tussen klant en planner en draagt het bij aan het bereiken van financial well-being. Door artikelen in het Vakblad Financiële Planning en andere initiatieven [8] is er eerder door de financial planning en beleggingsprofessionals kennis gemaakt met Behavioral Finance en Economics. Er is meer aandacht voor zowel de theorie maar ook hoe in de adviespraktijk om te gaan met klantgedrag en de mens achter de cijfers.

 

Geen cent wijzer, niet aapjes een kunstje leren…

Het probleem is echter dat enerzijds de meeste onderzoeken op het gebied van Behavioral Finance plaatsvinden in afgesloten gebouwen, ver weg van de dagelijkse praktijk. Als deze onderzoeken ook nog eens worden uitgevoerd door “ivoren torens types” die zelden of nooit met een financiële professional hebben gewerkt of gesproken, dan blijft alles zeer abstract. Als zij ook nooit een klant in levenden lijve hebben ontmoet, resulteert dit in een enorme kloof tussen onderzoekers en adviseurs! Anderzijds schieten de deskundigen op het gebied van klantrelaties/klantgedrag plots lijkt het wel als paddenstoelen uit de grond. Zonder enige onderbouwing of psychometrisch onderzoek, worden technieken aangeboden, die in andere disciplines inmiddels achterhaald en ook niet wetenschappelijk onderbouwd zijn. Want waar iets trendy is en er is vraag, dan is het niet zo moeilijk om er voor de financieel professional een financiële variant van te maken. Hierbij blijft het vaak beperkt tot nog steeds rationeel gefocuste technieken, liefst in een software en met grote stappen snel thuis, en belangrijker nog ervan blijven uitgaan dat een besluitvormingsproces een rationele aangelegenheid is. Met in extremis het diskwalificeren van de klant omdat deze niet in de procedures of gekozen hulpmiddelen past: “deze is gewoonweg ongeschikt voor financiële planning of de belegging’” ook ontstaat er onzekerheid van de adviseur, “mijn kleur past niet bij die van de klant en de kleuren staan in steen gebeiteld”. Want dit blijkt uit mijn vragenlijstje, of tool. Het rationaliseren van het proces en profileren van de klant wordt zo een excuus. AFM sprak eerder in het Financieele Dagblad van 1 maart 2019, naar aanleiding van eigen onderzoek naar emoties in het (beleggings)adviesproces letterlijk over ”risicoprofilering, op het niveau van de ‘Cosmopolitan”.

 

 

Theorie brengt geen brood op de plank

Er is aan de andere kant ook wel heel veel en misschien zelfs te veel (vaak niet onderbouwde) theorie die te pas en te onpas wordt ingezet. We verwachten dat er de komende jaren, nog meer praktische (software)tools beschikbaar komen. Financiële Psychologie vertrouwt op het individu en niet per se op de soms echt overgewaardeerde “kennis skills” van de professional. Wat nodig is, is een dieper begrip van de relationele aspecten van geld om zo een meer holistisch en systematisch overzicht van de klant en zijn of haar financiële gedrag te creëren. Holistisch betekent in deze familie, relatie, dynamiek werkplek, omgeving, carrière, sociaal-economische context en culturele invloeden. De tools uit de Financiële Psychologie geven de financiële professional handvatten voor de praktijk.[9] In de VS en Australië is men echt in snel tempo drukdoende om aspecten uit de Financiële Psychologie in de opleiding en dagelijkse praktijk van Financiële Planning nog verder te integreren. De interventies die nu zijn en worden ontwikkeld zijn afgestemd op de dagelijkse financiële praktijk. (Financial Psychology Institute Europe/ Instituut voor Financiele Psychologie) [10] Zie het als een huwelijk tussen interventies uit meer dan 100 jaar psychologie en research op het gebied van Behavioral Finance wat nog in de kinderschoenen staat. Een alles in één toolkit met daarin sjablonen voor een aanpak om met emoties om te gaan of een “one size fits all” financieel type- of profileringssysteem die de klant de juiste financiële beslissingen kan laten maken, is echter een utopie. Ontwikkelingen gaan razendsnel, ook op gebied van Artificial Intelligence (AI) en FinTech, Wealth Tech en RegTech.  

Op het World Economic Forum in 2016 werd aangekondigd dat de financiële professional (anno nu want we zijn bijna) in 2020 geen bestaansrecht meer heeft. De financieel planner moest omschakelen naar een holistische aanpak en zich focussen op: een gelijkwaardige planner-client relatie; feiten; cijfers; emotionele en psychologische aspecten van financiën. (Archuleta et al 2016). Financieel planners moeten een beroep doen op het gehele brein van de client, hiervoor is het belangrijk om te weten hoe het brein werkt. (Abbenes 2018). Het onderbewuste en onbewuste zijn namelijk verantwoordelijk voor 90% van de beslissingen. Vanuit Cognitieve wetenschappen, neuroscience, biologie, psychologie en sociologie zijn er talloze voorbeelden (al vanaf de tweede helft 20e eeuw) die begrijpelijk inzicht in ons brein geven. Inclusief hoe wij beslissingen nemen. Talloze studies laten ons zien dat alle beslissingen plaatsvinden in ons onderbewustzijn of dat we zelfs geheel niet bewust zijn van wat we doen. Onze sensorische organen ontvangen meer dan 10 miljoen stukjes informatie en slechts 50 van deze stukjes kunnen bewust worden verwerkt. Het resterende gedeelte wordt door ons onderbewustzijn en deels ook onbewust verwerkt [11]. Wat op zich logisch is want we kunnen niet altijd moeten nadenken over alle processen in ons lichaam die continue plaatsvinden. Denk bijvoorbeeld aan hoe we lopen, koffiedrinken tijdens het lezen van dit artikel en daarbij achteloos een stuk chocolade in onze mond stoppen, maar ook hoe we ons werk doen en financiële beslissingen nemen, wordt volledig gedicteerd door ons onderbewustzijn. Ons brein en ons lichaam zijn gewoon super efficiënt. Soms maken mensen keuzes die zijn gebaseerd op willekeurige invloeden en tegen de eigen intenties indruisen. Mensen zijn soms zo irrationeel dat zij vaak hun eigen belangen schaden, zichzelf kunnen saboteren.

 Wat Geld(t)?: Mind & Money!

Een klant is gecompliceerder dan je denkt, het zijn net mensen. Het is niet de bedoeling dat de financiële professional een therapeut wordt. Dat is ook niet waar Financial Therapy en Financial Psychology voor staan! Financiële Psychologie en Therapy kunnen adviseurs wel ontzettend helpen. Als klanten bijvoorbeeld een testament of een bepaalde verzekering nodig hebben, kun je de klant motiveren dit zelf in te zien, je bent voornamelijk facilitator.  Een klant moet zelf het nut inzien en de behoefte ervaren en niet enkel en alleen in beweging komen omdat de adviseur dit zegt.

Confronteren en overtuigen helpen niet, hoe meer je dat doet hoe minder de klant bereid is om je advies op te volgen. Financiële Psychologie leert ons de werking van de financiële besluitvorming kennen. Stel dat de klant twijfelt over het aangaan van een bepaalde belegging en jij benadrukt één (misschien zelfs wel de enige en de juiste) optie dan zal de klant voor zichzelf redenen bedenken om juist niet die belegging te kiezen. Maar ook van belang zijn heel praktische aspecten zoals bijvoorbeeld de inrichting van het kantoor maar ook kleur, creatie van sfeer en omgeving maar ook omgaan met weerstand. Onderzoeken uit de Financiële Psychologie bevestigen dit.

Geld in je gedachten, Geldovertuigingen integreren in je proces

Om de psychologische aspecten van onze relatie met geld en ons geldgedrag te kunnen doorgronden, gaan we terug naar onze jeugd. Geldovertuigingen zijn onderliggende aannames en veronderstellingen aangaande geld die wij van onze ouders bewust en onbewust hebben meegekregen en wij hebben aangeleerd in onze jeugd. Deze geldovertuigingen sturen onbewust ons financieel gedrag aan. (Abbenes 2016).  De geldovertuigingen zijn vaak gebaseerd op (gedeeltelijk ware) ervaringen uit onze jeugd en worden in ons onderbewustzijn gecreëerd en opgeslagen. Deze opgeslagen scripts worden in je hersenen uitgevoerd zodra je met geld te maken hebt. Deze scripts identificeren, helpt verklaren waarom iemand meer de neiging heeft tot sparen, uitgeven of zelfs extreme gedragingen zoals hoarding, compulsief shoppen en gokken. De geldovertuigingen zijn de katalysator voor het merendeel van onze financiële problemen. Inmiddels zijn er diverse studies op dit gebied die deze geldovertuigingen en hun gevolgen meer hebben uitgediept. In de planner-klant relatie kun je deze scripts identificeren met diverse technieken bijvoorbeeld met vragen als:

-Wat zijn de drie dingen die je moeder je heeft geleerd over geld

-Wat zijn drie dingen die je vader je heeft geleerd over geld

-Wat is je gelukkigste herinnering aan geld

-Wat is je eerste herinnering aan geld, wat is de meest pijnlijke herinnering aan geld.[12]

Zie je hier ook de relatie met Lifeplanning? Deze vragen brengen aan het licht dat de overtuigingen vaak van generatie op generatie zijn doorgegeven. Zodra overtuigingen zijn geïdentificeerd, kunnen deze ontrafeld worden.[13] Vanuit de Financiële Psychologie zijn er diverse interventies ontwikkeld die een financiële planner hierbij kan toepassen in het financieel planningsproces. Ook zijn er (met peer review) wetenschappelijk aangetoonde assessments ontwikkeld waarbij de geldovertuigingen eenvoudig kunnen worden geïdentificeerd.

 Financieel planners kunnen de tools en inzichten die Financiële Psychologie biedt, integreren in het proces van Financiële Planning. Naast het (h)erkennen en leren omgaan met biases van zichzelf en van de klant, is het ook raadzaam om het bepalen van geldovertuigingen te integreren in het financiële planningsproces.

De gulden regels

Een goede klantrelatie betekent niet het reageren op hun strategieën maar luisteren naar wat de klant zegt en belangrijker nog naar wat men niet zegt. De financieel planner wijzigt zijn rol van algemeen kennis expert naar een financiële facilitator met financieel inhoudelijke kennis en laat de klant de expert in het eigen leven zijn. Ons brein is “hard wired”, maar de evolutie heeft ons geleerd dat mensen flexibel zijn en kunnen veranderen uit zichzelf. Enkel en alleen als de klant vanuit zichzelf zijn financieel gedrag wil veranderen, zal verandering mogelijk zijn en belangrijker nog, ook stand kunnen houden.

Het dominante venster van kennis, de wijze waarop iemand zijn (financiële) wereld ervaart en informatie/kennis tot zich neemt, is niet door te focussen op rationeel nadenken maar door herinneringen (al dan niet op waarheid gebaseerd) en ervaringen in verbinding te brengen met emoties en het brein.

Als een financieel professional zijn/haar eigen brein kent en de eigen onderbewuste geldovertuigingen kan identificeren, dan is deze in staat om klanten te helpen bij het bereiken van financial well-being.
Om met Aristoteles te besluiten: Het begin van alle kennis en wijsheid, is het kennen van jezelf.

 Researchoverzicht & Publicaties Anne Abbenes

• Master the Money Mind, a Clinical Approach to Financial Planning, Financial Psychology the Recipe to Financial Health, 2018
• Study of Money Behavior of Divorce Professionals 2016-2017
• A Bad Penny Always Turns Up: a Study of Moneyscripts & Disastrous Divorce Settlements / Geld & Gedrag serie 2017
• Pleasing the Gatekeeper to Reach Financial Health Introducing Financial Psychology into the Financial Planning Process To Obtain Financial Well-being. 2018
• Better Saved than Sorry for Having No Money, Application of Financial Psychology, Defining the Relationship With Money 2019
• Behave on money in the wild, a real life guide for financial professionals 2017
• When your Mind Met Money 2016

 

[1] Jolls, C., Sunstein, C. R. & Thaler R. H. “A Behavioral Approach to Law and Economics” (Coase-Sandor Institute for Law & Economics Working Paper No. 55, 1998)

[2] Abbenes( 2019), Master the Money Mind, a Clinical Approach to Financial Planning, Financial Psychology the Recipe to Financial Health

[3] Standard & Poors i.c. Washington University. (2015) Financial Literacy Score in Europe.

[4] Stepstone (2011) Onderzoek in 9 Europese landen naar de bereidheid om over geld en salaris te praten

[5] Atwood, J. D., (2012). Couples and money; the last taboo. The American Journal of Family Therapy, 40(1), 1-19

Integratie van kennis en vaardigheden ontwikkeld door Anne Abbenes & Frits van der Kamp, i.s.m. Instituut voor Juridische Opleidingen “Alles zullen we eerlijk delen, ik een beetje meer dan jij, Toegepaste fiscaal juridische kennis en vaardigheden, Eigen woning, toekomstvoorziening en schenking,  emotie en het brein bij echtscheiding, de psychologie van geld .” Verwacht eind 2019/ begin 2020

 [6] Gallegos, E. S. (1991). Animals of the Four Windows: Integrating Thinking, Sensing, Feeling and Imagery

[7] Abbenes (2018), Pleasing the Gatekeeper to Reach Financial Health Introducing Financial Psychology into the Financial Planning Process To Obtain Financial Well-being;

[9] Pilot kennis en praktijktoepassing i.s.m. FPA Nederland Anne Abbenes & Frits van der Kamp (2017), FFP PT Financiele Psychologie ( 2019) Anne Abbenes i.s.m. Frits van der Kamp

[10] Abbenes, (2016′)

[11] Abbenes (2018), Pleasing the Gatekeeper to Reach Financial Health Introducing Financial Psychology into the Financial Planning Process To Obtain Financial Well-being

[12]

[13] Abbenes 2018 Better Saved than Sorry for Having No Money , Application of Financial Psychology, Defining the Relationship With Money